مطالعات ویدیویی تیمز

هدف اصلی مطالعات ویدیویی بررسی اهداف اجرا شده که شامل روش‌های تدریس، محتوا و ابزارهای مورد استفاده در کلاس درس است، می‌باشد. این مطالعات کیفی کمک شایانی در فهم موقعیت‌های یادگیری کلاس‌های درس مدارس می‌نماید و اکنون به معرفی دو مطالعه گسترده‌ای که در این زمینه انجام شده است می‌پردازیم.

مطالعۀ اول

پیشینه این مطالعه را می‌توان در كتاب «شكاف آموزشی» جست‌وجو كرد. این کتاب را که حاصل پژوهش تطبیقی ریاضی در سه كشور ژاپن، ایالات متحده و آلمان و مطالعه فیلم آزمون‌های تیمز در سال 1995 است، جیمز استیگلر و جیمز هیبرت بر اساس مطالعه ویدیویی 8 ماهه در کشور ژاپن، آمریکا و آلمان نوشته‌اند.

این كتاب حاصل پژوهشی تطبیقی و بین‌المللی در فرهنگ آموزش ریاضی سه كشور می‌باشد. نتایج این پژوهش تفاوت‌های آموزش ریاضی را در كشورهای مختلف جهان به‌خوبی نشان می‌دهد و ریشه‌های موفقیت و ناكامی آن‌ها را به‌طور مقایسه‌ای تبیین می‌كند. پژوهش حاضر براساس مطالعات فیلم تیمز انجام شده و داده‌های آن مبتنی بر تجزیه و تحلیل كلاس‌های درس ریاضی در ژاپن، آلمان و ایالات متحده آمریكاست. مؤلفان كتاب بر آن‌اند كه با بررسی ریشه‌های موفقیت كشورهای ژاپن و آلمان در آموزش ریاضی، برای بهبود آموزش ریاضی در ایالات متحده آمریكا برنامه و راهكارهای نوینی ارائه كنند. البته، پیشنهادهای آنان برای سایر كشورها نیز مفید و سازنده است و به سؤال‌های بسیاری- به‌ویژه در مورد روش‌های آموزش اثربخش درس ریاضیات- پاسخ می‌دهد. سؤالاتی مانند اینکه معلمان ریاضی معمولاً از چه روش‌هایی استفاده می‌كنند، برای اثربخشی آموزش ریاضی، به معلمان و والدین چه توصیه‌هایی می‌توان كرد، آیا در سایر فرهنگ‌ها روش‌های آموزش دیگری وجود دارد و آیا آموزش ریاضی در كشورهای مختلف جهان یكسان است. به علاوه، این كتاب گزارش پژوهش كیفی ارزنده‌ای است و به همین دلیل، از نظر روش‌شناسی پژوهش‌های كیفی، به‌ویژه مطالعات فیلم در كلاس درس، نكات آموزنده بسیاری به همراه دارد.

در مقدمه این گزارش آمده است:

«هدف‌های آموزش ریاضی در كشورهای مختلف جهان شباهت‌هایی دارند ولی مقایسه میزان یكی نسبت به دیگری، پژوهشگران را به عوامل گوناگون از جمله به فرهنگ آموزش و روش‌های دخیل در فرایند یاددهی- یادگیری در این كشورها متوجه می‌سازد. فرهنگ آموزش- مانند هر فرهنگ دیگری- در جنبه‌های مختلف زندگی شامل عناصری است كه در قالب سنت‌های رایج مورد قبول واقع می‌شوند. پاره‌ای از این عناصر را، از جمله كتاب‌های درسی و برنامه‌های آموزشی و درسی، كارشناسان خبره تهیه می‌كنند. برخی از جمله شكل و ساختار امور آموزشی مانند ساعات تدریس و میزان آن و روش‌های ارزشیابی آموزشی به‌طور مشخص تعریف می‌شوند و بعضی دیگر از باورها و انتظارهای دانش‌آموزان و معلمان درباره نقش‌ها و هدف‌هایشان از فعالیت‌های آموزشی و فرایند یاددهی- یادگیری سرچشمه می‌گیرند. مجموعه این عوامل تا حدود زیادی آنچه را در كلاس درس روی می‌دهد، مشخص می‌كند.

آنچه بر فرایند یاددهی- یادگیری در كلاس درس اثر می‌گذارد، تا حدود زیادی به كاركردهای عناصری از فرهنگ آموزش مربوط می‌شود كه در قالب برنامه‌های درسی ارائه می‌گردند و معلم و دانش‌آموزان در كلاس درس از آن‌ها استفاده می‌كنند. معلمان و دانش‌آموزان با باورها، علایق و انگیزه‌های متفاوتی به كلاس درس می‌آیند. باورها و انگیزه‌های آنان بر فرایند یاددهی- یادگیری تأثیر شگرفی دارد و فعالیت‌های آموزشی را در كلاس درس تا حدود زیادی تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ مثلاً اینکه دانش‌آموزان با چه پیش‌فرض‌هایی به كلاس درس ریاضی می‌آیند و معلم توانایی‌های آنان را در فهم مسئله‌های ریاضی چگونه ارزیابی می‌كند. پاسخ این سؤال‌ها بر فعالیت‌های آموزشی معلم در كلاس درس تأثیر زیادی دارد. اگر دانش‌آموزان برای حل كردن مسئله‌های ریاضی بر این باور باشند كه فقط باید به‌دنبال یك جواب صحیح رفت، بیش از آنكه به راه‌حل‌ها و فهم مسئله و چگونگی آن بیندیشند، به فكر یافتن و بیان پاسخ صحیح خواهند بود؛ صرف‌نظر از اینکه مسئله را تا چه حد فهمیده یا راه‌حل‌های مختلف آن را آزموده باشند.»

پژوهشگران این مطالعه بر این باورند كه آموزش ریاضی در ایالات متحده محدود است، به مهارت‌های پایه بسنده می‌كند، فاقد نوآوری در خور توجهی است و بیشتر بر تمرین رویه‌های معمول تأكید دارد؛ در صورتی كه در ژاپن این‌گونه نیست. در آنجا معلمان شایستگی حرفه‌ای بیشتری دارند، بیشتر بر فهم مسئله و درك مطلب تأكید می‌شود، دانش‌آموزان مباحث ریاضی را عمیق‌تر درك می‌كنند و برای تأمل در رویه‌های خلاف و تحلیل موقعیت‌های تازه در حل مسئله‌های ریاضی وقت بیشتری صرف می‌شود؛ بنابراین، آمریكایی‌ها می‌توانند از ژاپنی‌ها بیاموزند.

به باور پژوهشگران، آموزش، فعالیتی فرهنگی است. آنان به این نتیجه رسیده‌اند كه تفاوت زیاد روش‌های آموزش در فرهنگ‌های مختلف و تفاوت كم آن‌ها در درون فرهنگ‌های معیّن شگفت‌آور است. البته قبل از پژوهش حاضر، تصور پژوهشگران این بود كه آمریكایی‌ها از روش‌های آموزشی گوناگونی استفاده می‌كنند اما به‌دنبال یك مطالعه تطبیقی، بین‌المللی و بین‌فرهنگی به نادرستی این باور رسیدند. روش‌های آموزش ریاضی در ایالات متحده به رغم تنوع موجود در فیلم‌های ضبط شده از كلاس درس، در مجموع با روش‌های آموزشی آلمان و ژاپن تفاوت زیادی داشت. این تفاوت‌ها مهم‌ترین پیام این پژوهش را تبیین می‌كنند: «آموزش فعالیتی فرهنگی است.» ژاپنی‌ها در آموزش ریاضی به فهم مسئله همان قدر اهمیت می‌دهند كه به حل آن؛ درگیر كردن دانش‌آموزان با ریاضیات مهم‌ترین عملکرد معلم است كه در مرحله طراحی و سازماندهی درس صورت می‌پذیرد و بر فرایند فهم و حل مسئله و ارائه راه‌حل‌های متنوع تأكید می‌شود. آلمانی‌ها در آموزش ریاضی به توسعه روش‌های پیشرفته علاقه‌مندند و معلمان این كشور بر ریاضیات تسلط دارند. مهم‌ترین موضوع پیشِ روی معلمان و دانش‌آموزان آلمانی در درس ریاضی، تأكید بر مسئله است ولی تفاوت آن‌ها با ژاپنی‌ها این است كه در آلمان نقش معلم پررنگ‌تر است و از نقش تسهیل‌كننده فرایند یادگیری در كلاس‌های درس ریاضی فراتر می‌رود. آمریكایی‌ها بر تعامل دانش‌آموز و معلم تأكید می‌كنند ولی در این فرایند آنچه کمتر اهمیت دارد، فهم مسئله، درك عمیق مفاهیم ریاضی و تمرین روش‌های نوین در تحلیل مسئله‌های ریاضیات است. محتوای آموزشی چندان پیشرفته نیست و نسبت به دو كشور دیگر، منطق و استدلال ریاضی در آن سهم کمتری دارند.

مطالعه دوم

مطالعات ویدیویی تیمز توسط مرکز بین‌المللی IEA در هفت کشور، در کلاس هشتم در دو درس ریاضی و علوم انجام گردید. در این مطالعه حداقل 100 مدرسه به صورت تصادفی انتخاب شدند و در طول یک سال تحصیلی از 1000 کلاس درس در این مدارس فیلم‌برداری صورت گرفت. کشورهایی که مورد مطالعه قرار گرفتند عبارت بودند از: ایالات متحده آمریکا، ژاپن، سوئیس، جمهوری چک، هلند، استرالیا و هنگ‌کنگ. این مطالعه از ماه مه 1998 آغاز شد و تا پایان سال 1999 ادامه یافت. گزارش بین‌المللی ریاضی این مطالعه در سال 2003 و گزارش علوم آن در سال 2006 منتشر گردید. این دو مجموعه مطالعه عظیم و گسترده در حوزه آموزش و پرورش تطبیقی است. علاوه بر گزارش مکتوب این گزارش، لوح فشرده‌ای شامل 28 فیلم مطالعات ویدیویی از هفت کشور منتشر شد. این فیلم‌ها را می‌توان در سایت ویژه کتاب ملاحظه کرد. این فیلم‌ها در قالب چهار فیلم از هر كشور رویکرد معرفی امضای درس یا اثر انگشت کلاس‌داری این کشورها تهیه شد.

لازم به ذکر است هدف اصلی تحلیلِ فیلم سومین مطالعه بین‌المللی آموزش ریاضیات و علوم در سال‌های 2000-1998 بررسی و توصیف روش‌های تدریس ریاضیات و علوم در کشورهای مختلف است. این بررسی مکمل ارزشیابی دانش‌آموزان در آزمون 1999 و جانشین مطالعه سال 1995 است.[1] مطالعه ویدیویی تیمزسال 1999 بسط و تفصیل مطالعه قبلی در سال 1995 است. مطالعه 1999 نسبت به مطالعه قبلی كلاس‌های ریاضی و علوم را در کشورهای بیشتری نمونه‌برداری می‌کند. اگرچه داده‌های مربوط به ریاضی و علوم به‌طور هم‌زمان به‌دست آمدند، گزارش‌هایی جداگانه تهیه و آماده چاپ شدند. نتایج مربوط به درس ریاضی در گزارشی که پیشِ رو دارید آمده است.

در مطالعه سال 1995 فقط کشور ژاپن به‌طور نسبی نمره ریاضی بالاتری به‌دست آورده بود. این موضوع بعضی از مخاطبان را طوری تحت تأثیر قرار داد که با پیش‌داوری نتیجه گرفتند که برای موفقیت در تدریس ریاضی، باید عیناً مدل ژاپن را پیاده کرد. مطالعه سال 1999، کشورهای بیشتری را- چه آسیایی و چه غیرآسیایی- که دانش‌آموزانشان عملکرد بهتری نسبت به دانش‌آموزان ایالات متحده در ارزشیابی سال 1995 داشتند، مورد بررسی قرار داد.[2] کشورهایی که در بخش ریاضی مورد تحلیل قرار گرفتند، عبارت بودند از: استرالیا، جمهوری چک، هنگ‌كنگ،[3] هلند، سوئیس و ایالات متحده. ژاپن در سال 1999 فقط در بخش علوم شرکت کرد و در بخش ریاضی شرکت نکرد اما نتایج مطالعه ریاضی این کشور در سال 1995 مورد مطالعه مجدد قرار گرفته است و در بخش‌های مختلف این گزارش به آن اشاره خواهد شد.

این مطالعه ویدیویی علاوه بر هدف اصلی خود، که همانا توصیف و ارزیابی روش تدریس در درس ریاضی کشورهایی است که نتایج نسبتاً خوبی در ریاضیات کسب كرده‌اند، اهداف دیگری را نیز دنبال می‌کرد که عبارت‌اند از:

• راهنمای عینی و قابل مشاهده سنجش کلاسی به عنوان شاخصی مناسب در روش‌های تدریس هر کشور
• مقایسه روش‌های تدریس در هر کشور و مشخص نمودن شباهت‌ها و تفاوت‌های این روش‌ها در کشورهای مختلف
• توصیف الگوهای تدریس در هر کشور.

با توجه به استقبالی که از مطالعه ویدیویی تیمز در سال 1995 به عمل آمد، مطالعه سال 1999 هدف نهایی دیگری را برای استفاده مؤثر از اطلاعات به دست آمده دنبال می‌کرد:

• بسط و توسعه روش‌های انتقال اطلاعات و نتایج حاصل از این مطالعه، چه از طریق گزارش‌های مکتوب و چه در قالب فیلم، برای تحقیقات و اهداف توسعه حرفه‌ای.

مطالعه ویدیویی تیمز در سال 1999 را مرکز ملی مطالعات آمارهای تحصیلی (NCES)، صندوق پیشرفت تحصیلی وابسته به وزارت آموزش و پرورش ایالات متحده و بنیاد ملی علوم (NSF) از نظر مالی حمایت کردند. همچنین این مطالعه مورد حمایت انجمن بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی (IEA) مستقر در آمستردام قرار داشت. به علاوه، هریک از کشورهای شركت‌كننده در این مطالعه حمایت‌های خود را با ارائه خدمات، به عنوان هماهنگ‌کننده پژوهشی- که انتخاب معلمان را برعهده داشت- نشان دادند. به علاوه، استرالیا و سوئیس برای جمع‌آوری و پردازش داده‌ها از كلاس‌های کشور خود به‌طور مستقیم حمایت مالی کردند.

این مقاله برگرفته شده از: آقازاده، محرم و نقی‌زاده، محرم (1395). فهم تیمز (TIMSS)، چاپ دوم، تهران: مرآت

برای مطالعه بیشتر می‌توانید از طریق سایت shop.meraat.ir، این كتاب را تهیه نمایید.

[1]. آزمون تیمز در سال‌های 95-1994 و 99-1998 برگزار شد. برای راحتی در ادامه این گزارش، به آزمون تیمز در سال 1995 و آزمون تیمز در سال 1999 ارجاع داده خواهد شد. در مراجع دیگر از آزمون تیمز در سال 1999 به TIMSS-R نیز یاد شده است.

[2]. همه کشورهایی که در این مطالعه شرکت کردند، در آزمون سال 1995 نسبت به آمریکا نتایج بهتری گرفته بودند. براساس نتایج آزمون سال 1999، فقط عملکرد جمهوری چک تفاوت آشکاری با سال‌های 1995 و 1999 نشان داد. نتایج عملکرد جمهوری چک در سال 1999 ضعیف‌تر از 1995 بود و با نتایج آمریکا تفاوت چندانی نداشت (Gonzales et al. 2000).

[3]. برای راحت‌تر شدن مطالعه در این گزارش از هنگ‌كنگ به عنوان یک کشور یاد شده است. هنگ‌كنگ یک منطقه ویژه اداری (SAR) از جمهوری خلق چین است.