طراحی روش‌های سنجش و اعتبارسنجی آن

روش‌های سنجش و اهداف یادگیری

روش‌های سنجش را می‌توان در چهار طبقه كلی 1- بسته‌پاسخ و انواع آن، 2- بازپاسخ‌، 3- سنجش مشاهده‌ای و 4- سنجش عملكرد تقسیم‌بندی كرد. در این مقاله در مورد هریك از روش‌های چهار‌گانه فوق توضیحات مختصری ارائه‌ می‌شود.

سنجش بسته‌پاسخ شامل روش‌هایی است كه در آن از یادگیرنده خواسته می‌شود از بین فهرست معینی از گزینه‌ها، پاسخ صحیح یا بهترین پاسخ را انتخاب كند. فرمت روش سنجش بسته‌پاسخ می‌تواند شامل گزینه پاسخ، صحیح غلط، جور كردن، كوتاه‌پاسخ یا كامل‌كردنی باشد. در سنجش بسته‌پاسخ، عملكرد یادگیرنده، حاصل جمع تعداد یا نسبت پاسخ‌های درست به سؤالات است.

در سنجش بازپاسخ از یادگیرنده خواسته می‌شود به جای انتخاب پاسخ از یك فهرست معین، برای هریك از سؤالات مندرج در آن پاسخ كتبی بنویسد. در این نوع سنجش برای پاسخ هر سؤال، یك ضریب مشخص تعیین می‌شود. بنابراین، عملكرد یادگیرنده شامل حاصل جمع ضرایب پاسخ‌های مرتبط با هر سؤال خواهد بود.

در سنجش مشاهده‌ای برای مهارت مورد نظر ابتدا نشانه‌هایی كه عناصر مهارت یا میزان درست اجرا شدن آن مهارت را انعكاس می‌دهد، تعیین می‌شود. این نشانه‌ها در فرم قرار می‌گیرد. هر یك از نشانه‌ها می‌تواند از طریق اختصاص طبقه‌های دوارزشی (1- مشاهده شده یا 2- مشاهده نشد) یا چندارزشی (ضعیف، متوسط و قوی) به آن‌ها به صورت مقیاس اسمی یا ترتیبی مشخص گردد.

سنجش عملكرد به‌صورت مشاهده عملكرد و قضاوت اجرا می‌شود. معلم محصول یا نحوه انجام عمل یادگیرنده در موقعیت را مشاهده، سپس با توجه به ملاك‌های از پیش تعیین شده نسبت به قضاوت در مورد كیفیت آن اقدام می‌كند. سنجش عملكرد از سه بخش 1- تمرین یا تكالیف، 2- فرم توصیف عملكرد و 3- خودسنجی تشكیل شده است. یادگیرنده به انجام تمرین یا تكلیف مورد نظر اقدام كرده، سپس معلم از طریق فرم توصیف عملكرد، كیفیت یادگیری او را مشخص می‌كند.

رابطه بین روش‌های سنجش با هدف‌های یادگیری

الف- سنجش هدف یادگیری از نوع دانش

روش سنجش بسته‌پاسخ بهترین روش برای سنجش میزان تسلط یادگیرندگان بر عناصر دانش مانند واقعیت‌های تاریخی، هجی كردن لغات، اجزای گیاهان و ... است. در سنجش بسته‌پاسخ اگر از انواع فرمت‌ها شامل گزینه‌ پاسخ، جور كردن و ... استفاده شود، می‌توان اطلاعات جامعی از میزان و تسلط یادگیری دانش‌آموز بر انواع دانش به دست آورد. از آزمون بسته‌پاسخ نیز می‌‌توان برای سنجش میزان درك دانش‌آموز درباره رابطه بین عناصر دانش با یكدیگر استفاده كرد.

به‌طور كلی از سنجش بسته‌پاسخ (آزمون‌ مدادكاغذی بسته‌پاسخ) می‌توان برای سنجش كامل هدف‌های یادگیری از نوع دانش و برخی هدف‌های یادگیری از نوع استدلال (درك بین مفاهیم و اصول) استفاده كرد.

ب- سنجش هدف یادگیری از نوع استدلال

برای سنجش عناصر استدلال یعنی استنباط‌های مفاهیم و اصول از طریق روش‌های استقرا و قیاس، تحلیل، مقایسه و طبقه‌بندی مفاهیم و اصول، ارزشیابی و تركیب مفاهیم، اصول و گزاره‌ها و راه‌حل‌ها می‌توان از سنجش بازپاسخ (آزمون مدادكاغذی تشریحی یا انشایی) استفاده كرد.

دانش‌آموزان به هنگام تولید پاسخ باز برای هر یك از سؤالات می‌توانند به دستكاری و پردازش فكری مشغول شوند. سؤالات یك سنجش بازپاسخ لازم است تنوعی از اهداف یادگیری مرتبط با استدلال از تحلیل تا استنباط‌ها و تركیب را شامل شود.

سؤالات یك سنجش بازپاسخ لازم است جدید باشد. اگر معلم سؤالات و پاسخ‌ها را در جریان آموزش به یادگیرندگان آموخته باشد. پاسخ‌های یادگیرنده به سؤالات دیگر اهداف یادگیری از نوع استدلال و الگوهای آن (تحلیل، تركیب، ارزشیابی و ...) را نخواهد سنجید؛ زیرا اگرچه فرمت آن از نوع بازپاسخ باشد، اما با توجه به اینكه سؤالات و پاسخ‌ها تكراری است، آزمون صرفاً میزان تسلط بر دانش را خواهد سنجید. باید توجه داشت اگرچه با روش سنجش بازپاسخ فرایندهای شناختی و دیگر هدف‌های یادگیری بالاتری چون استدلال سنجش می‌شود اما این فرایندها به‌صورت جداگانه (نه به‌صورت هم‌زمان و منسجم) مورد بررسی قرار می‌گیرند. به‌عبارت دیگر، در سنجش بازپاسخ برخی سؤالات ممكن است به صورت جداگانه هدف یادگیری از نوع استدلال در حوزه تحلیل را مورد توجه قرار دهد و برخی دیگر از سؤالات حوزه تركیب و برخی دیگر بر حوزه ارزشیابی متمركز باشد.

برای مثال، برای سنجش هم‌زمان عناصر استدلال یعنی تحلیل و تركیب یا تحلیل و استنباط و ارزشیابی مفاهیم و اصول می‌توان از سنجش عملكرد استفاده كرد. در این موقعیت‌ها سنجش عملكرد ضمن سنجش هم‌زمان تمام عناصر استدلال و فراهم كردن اطلاعات یكپارچه در مورد نحوه یادگیری و به‌كارگیری آن‌ها در موقعیت‌ها، تفكر و اندیشه یادگیرنده را نیز در سطح بالاتر شناختی به فعالیت در‌آورده و مورد بررسی قرار می‌دهد.

ج- هدف یادگیری از نوع مهارت

برای سنجش هدف یادگیری از نوع مهارت از روش سنجش مشاهده باز یا بسته استفاده می‌شود. در روش سنجش مشاهده‌ای باز، معلم مهارت یادگیری را به هنگام اجرای مجموعه اعمال منظم آن‌چنان كه هست (بدون قضاوت ارزش) به‌صورت كلامی (ضبط صوت یا تصویر) یا كتبی مورد توصیف قرار می‌دهد اما در مشاهده بسته مهارت و نحوه اجرای آن به صورت نشانه‌هایی كه حاكی از درست بودن آن‌هاست در فرم‌هایی ثبت و توسط معلم مشاهده می‌شود. اگر معلم قصد داشته باشد كاربرد هم‌زمان مهارت پایه (مثلاً خواندن) را به همراه دانش و استدلال در موقعیت‌های حل مسئله مورد بررسی قرار دهد، در این صورت استفاده از آزمون عملكرد بهترین روش سنجش در این حوزه است.

د- هدف‌های یادگیری از نوع تولید محصول

برای سنجش توانایی تولید محصول یا راه‌حل برای مسائل از آزمون عملكرد، كه یكی از انواع روش‌های سنجش عملكرد است، استفاده می‌شود. در سنجش عملكرد توانایی استفاده از دانش و مهارت‌های آموخته‌ شده در موقعیت‌های واقعی برای تولید محصول مورد انتظار یا بدیع استفاده می‌شود.

فرایند تدوین روش‌های سنجش

كلیه روش‌های سنجش بدون توجه به فرمت آن، در پنج مرحله طراحی، تدوین، نقد و بررسی، اجرا، و بازنگری، تهیه و تدوین می‌شود. مراحل پنج‌گانه تدوین روش‌‌های سنجش به شرح زیر است:

• مرحله اول طراحی. شامل مشخص كردن هدف سنجش، موضوع سنجش، نحوه سنجش و اهمیت سنجش؛
• مرحله دوم تدوین و تهیه. شامل تعیین نمونه، انتخاب و اصلاح سؤالات یا تكالیف و نیز مشخص كردن سازوكارهای مناسب برای انتخاب ارزش‌گذاری پاسخ است؛
• مرحله سوم‌ نقد. شامل ارزشیابی كیفیت روش سنجش براساس اصول روان‌سنجی؛
• مرحله چهارم اجرا. شامل اجرای روش سنجش در مورد دانش‌آموزان؛
• مرحله پنجم بازنگری. شامل ارزشیابی كیفیت براساس نتایج حاصل از اجرا.

مرحله 1: طراحی روش سنجش

طرح سنجش به میزان انطباق بین محتوای روش سنجش با اهداف یادگیری اشاره دارد. اگر محتوای روش سنجش منطبق با اهداف یادگیری نباشد اصطلاحاً گفته می‌شود روش سنجش از روایی برخوردار نیست. در بررسی میزان انطباق محتوای روش سنجش با هدف‌های یادگیری لازم است:

1. ضریب هر یك از اهداف یادگیری مشخص گردد؛
2. تعداد سؤال یا تكلیف مناسب برای هر مرحله از سنجش در نظر گرفته شود؛
3. با توجه به ضرایب و اهمیت هر هدف یادگیری، تعداد سؤالات یا تكالیف به صورت مساوی برای آن‌ها تهیه شود.

برای حفظ و ارتقای روایی محتوی روش سنجش مراحل زیر را انجام دهید.

الف- هدف سنجش را مشخص كنید

معلم لازم است ابتدا مشخص كند كه دلیل سنجش چیست و آیا سنجش با هدف اصلاح یادگیری انجام می‌گیرد (سنجش برای یادگیری) یا با هدف پاسخ‌گویی به والدین و تصمیم‌گیرندگان آموزشی (سنجش از یادگیری).

ب- موضوع سنجش را انـتخاب كنید

معلم پس از مشخص كردن هدف سنجش، موضوع سنجش یا هدف یادگیری را كه كه قرار است با روش‌های مناسب مورد بررسی قرار دهد، تعیین می‌كند.

برای تعیین و نوشتن هدف‌های یادگیری مراحلی كه در ادامه می‌آید، انجام گیرد:

1. آنچه كه شما در یك واحد درسی خاص مانند ریاضی قصد دارید بیاموزید یا در حال آموختن آن هستید (سنجش برای یادگیری) یا در یك دوره زمانی معین آموختید (سنجش از یادگیری) فهرست كنید (تهیه محتوای یادگیری).
2. فهرست مطالب را با نوشتن افعال عملیاتی (افعال در جدول مربوط به هدف‌های یادگیری ذكر شده است) به اهداف یادگیری دانش، استدلال، مهارت، محصول تبدیل كنید (تهیه محتوا + افعال).
3. فرمی با ستون‌های شش‌گانه مانند جدول شماره 9 تهیه كنید.

• در ستون اول، اهداف یادگیری در حال آموزش یا آموخته شده را فهرست‌وار بنویسید.
• در ستون دوّم، نوع طبقه‌ای را، كه هر هدف یادگیری به آن‌ها تعلق دارد، بنویسید.
• در ستون سوم، نوع روش سنجش را متناسب با طبقه هر هدف رفتاری در مقابل آن بنویسید.
• در ستون چهارم، برای هر یك از هدف‌های یادگیری با توجه به اهمیت آن در یادگیری یك ضریب مشخص كنید.
• در ستون پنجم، با توجه به نوع هدف یادگیری، فرمت سنجش روش سنجش را كه می‌تواند چندگزینه‌ای، جوركردنی، تشریحی، كوتاه‌پاسخ، تكلیف یا تمرین باشد، مشخص كنید.

4. اگر طراحی با هدف «سنجش برای یادگیری» انجام می‌شود، متناسب با هدف یادگیری كه در حال آموزش آن هستید تعداد سؤالات و تكلیف را مشخص كنید ولی اگر طراحی با هدف «سنجش از یادگیری» انجام می‌گیرد، لازم است متناسب با ضریبی كه برای هر هدف یادگیری مشخص كردید، تعداد سؤالات را پیش‌بینی كنید طوری كه تعداد هر سؤال یا تكالیف از حاصل‌ضرب تعداد كل سؤالات بر ضریب هر هدف یادگیری به دست آید. برای مثال، اگر قرار است برای سنجش هدف‌های یادگیری از 15 سؤال و تكلیف استفاده كنید، تعداد كل سؤال یا تكالیف (15 سؤال) را با توجه به ضریب هدف یادگیری شماره 1 یعنی 25/0 (25/0 × 15) ضرب كنیم كه تعداد سؤالات این بخش برابر با 4 سؤال خواهد بود. برای پیش‌بینی تعداد سؤالات دیگر هدف‌های یادگیری این روش را ادامه می‌دهیم تا به 15 سؤال برسیم.

مراحل طراحی روش سنجش در جدول شماره 1 مشاهده می‌شود.

جدول 1. مراحل طراحی روش سنجش

مرحله 2: تدوین روش سنجش

پس از مشخص كردن طرح سنجش كه در آن ابتدا هدف و موضوع سنجش تعیین می‌شود، نوبت به تدوین محتوا و فرمت سنجش می‌رسد. محتوا و فرمت سنجش می‌تواند 1- بسته‌پاسخ، 2- باز‌پاسخ، 3- فرم مشاهده بسته یا 4- عملكردی باشد. در فصل‌های بعدی در مورد نحوه تدوین این روش‌ها توضیحات مفصل ارائه خواهد شد.

مرحله 3: نقد روش و محتوای سنجش

معلم ممكن است در تدوین محتوای روش‌های سنجش چون نوشتن سؤالات یا تكالیف، فرایند بازخورد و ارزش‌گذاری دچار خطا شود. بروز چنین خطاهایی منجر به برآورد نادقیقی از یادگیری دانش‌آموز خواهد شد. لذا لازم است از پیش عواملی كه در برآورد دقیق محتوا اخلال ایجاد می‌كنند، شناسایی شود در جدول شماره 2 برخی از مهم‌ترین عوامل خطا به‌صورت فهرست‌وار ذكر شده است.

جدول 2. برخی ملاك‌های كلی نقد روش‌های سنجش

معلمان با در نظر گرفتن این عوامل خطا می‌توانند به نقد محتوای روش سنجش كه تهیه كردند اقدام كنند.

مرحله ‌4: اجرای سنجش

وقتی معلم با توجه به خطاهای احتمالی مربوط به هنگام تدوین محتوای روش‌ها، آن‌ها را نقد و اصلاح كرد نوبت به اجرای روش‌های سنجش در مورد یادگیرندگان می‌رسد. در مرحله اجرا نیز بروز خطا ممكن است منجر به جمع‌آوری نادقیق اطلاعات در مورد یادگیری دانش‌آموز شود.

مرحله 5: بازنگری در سنجش

در این مرحله معلم به این سؤال اساسی كه آیا روش سنجش واقعاً آنچه را كه قصد یادگیری بود مورد بررسی قرار داده است، پاسخ می‌دهد. در مرحله بازبینی می‌توان از مشاركت یادگیرنده استفاده كرد. می‌توان از آن‌ها پرسید:

• چه بخشی از روش سنجش شما را شگفت‌زده كرد؟
• كدام‌یك از سؤالات یا كدام بخش از تكالیف برای شما قابل درك نبود؟‌‌‌‌
• آیا در هنگام پاسخ‌گویی با مشكلاتی مواجه بودید؟
• توجه داشته باشید از آنجا كه هدف شما به عنوان یك معلم به‌دست آوردن اطلاعات دقیق درباره یادگیری دانش‌آموزان است لذا اگر در این مرحله متوجه شدید نتایج نادقیق و مخدوش است، لازم است كلیه مراحل را بازنگری و سنجش را دوباره اجرا كنید.

این مقاله برگرفته شده از: خوش‌خلق، ایرج (1397). اصول، راهبردها و كاربردهای سنجش برای یادگیری، تهران: موسسه مدارس یادگیرنده مرآت

برای مطالعه بیشتر می‌توانید از طریق سایت shop.meraat.ir، این كتاب را تهیه نمایید.